Ochrona siedlisk mokradłowych doliny Górnej Biebrzy

Zakończenie projektu Górna Biebrza

Wraz z końcem marca 2019 roku zakończyliśmy działania w ramach trwającego ponad 6 lat projektu „Ochrona siedlisk mokradłowych doliny Górnej Biebrzy”. Wybiegał on swoim zasięgiem poza granice basenu górnego Biebrzańskiego PN i pokrywał się z obszarami sieci Natura 2000 – obszarem specjalnej ochrony ptaków Ostoja Biebrzańska, i obszarem ochrony siedlisk Dolina Biebrzy, łącznie objął działaniami powierzchnię ok. 17 000 ha.

Dolina Górnej Biebrzy charakteryzuje się mozaiką przestrzenną siedlisk, na które składają się w szczególności rozległe kompleksy wyjątkowych w skali kraju torfowisk alkalicznych, torfowiska przejściowe oraz bory i lasy bagienne. Prowadzone w przeszłości na dużą skalę odwodnienia na cele rolnicze, a następnie porzucenie użytkowanych mokradeł przyczyniły się z upływem lat do zmiany ich funkcjonowania i pogorszenia warunków siedliskowych rzadkich w Polsce i Europie gatunków roślin i zwierząt (m.in. lipiennik Loesela, skalnica torfowiskowa, wodniczka, cietrzew, orlik krzykliwy). W celu ochrony bioróżnorodności terenów bagiennych Górnej Biebrzy podjęliśmy działania będące próbą zachowania tych unikalnych i jednych z najbardziej zagrożonych ekosystemów Europy.

Prace rozpoczęliśmy od dokładnego poznania obszaru projektu, poprzez wykonanie skaningu laserowego, który posłużył do wykonania Numerycznego Modelu Terenu oraz mapy roślinności przy wsparciu danych i analiz teledetekcyjnych.

Ponad 90% obszaru BbPN w górnym basenie stanowią grunty prywatne, dodatkowo znaczny obszar cennych siedlisk i gatunków z nimi związanych znajduje się poza granicami Parku. Dzięki realizacji projektu mogliśmy wykupić tereny nieużytkowane i mało wartościowe z ekonomicznego punktu widzenia, a niezwykłe przyrodniczo. Łącznie zakupiliśmy 665 ha gruntów oraz wydzierżawiliśmy na okres 20 lat 89 ha, leżących na terenie BbPN jak i poza nim.

Jednym z istotnych zadań mających na celu polepszenie warunków siedlisk i gatunków jest poprawa stosunków wodnych polegająca na odpowiednich pracach na istniejącej, działającej jedynie odwadniająco sieci melioracyjnej. Na obszarach Kamienna Nowa i Szuszalewo powstało łącznie 15 budowli piętrzących, w tym: 7 zastawek, 3 progi, 2 przepusty, 3 przegrodzenia palisadą.

Ważnym z perspektywy ochrony mechowisk, prócz działań służących podniesieniu poziomu wód gruntowych, jest jednoczesne zapobieganie ekspansji roślinności leśnej. Podczas realizacji projektu udało się nam wyremontować 5 odcinków dróg dojazdowych, które pozwoliły na podjęcie ochrony czynnej w trudnym terenie bagiennym i równocześnie ułatwiły dostęp do działek właścicielom realizujących prace w ramach pakietów rolno-środowiskowo-klimatycznych. Przeprowadziliśmy zabiegi usuwania drzew i krzewów na 140 ha oraz koszenia na 150 ha mokradeł. Zwiększyły one areał otwartej przestrzeni mokradeł, istotnej z punktu widzenia roślin, ptaków i innych zwierząt tu występujących.

Zarastanie obszarów bagiennych na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci spowodowało zwiększenie powierzchni lasów. Nie miało to jednak odzwierciedlenia w dokumentacji ewidencyjnej. Podjęliśmy więc działania mające na celu regulację istniejącej sytuacji. Dzięki przeprowadzonej aktualizacji ewidencji gruntów przybyło 178 ha lasów ewidencyjnych, w tym siedlisk sieci Natura 2000 – bory i lasy bagienne, leżących zarówno w BbPN, jak i jego otulinie. Kolejnym niezbędnym krokiem było stworzenie uproszczonych planów urządzenia lasu obejmujących zwiększoną powierzchnię leśną w celu wprowadzenia zasad gospodarowania ściśle powiązanych z potrzebami ochrony. Lasy bagienne, mimo trudnej dostępności związanej z położeniem oraz podmokłym podłożem dla wielu mieszkańców są wciąż źródłem materiału opałowego. Dla zwiększenia możliwość ochrony tych terenów, wprowadzono program kompensacji. Jego głównym założeniem było wypłacanie rekompensat właścicielom lasów w zamian za częściowe lub całkowite wstrzymanie pozyskiwania i pozostawianie martwego drewna w lesie. Programem objęliśmy 100 ha lasów prywatnych. Działanie w dużej mierze nowatorskie pozwoli na prowadzenie w ciągu kolejnych 10 lat obserwację zmian zachodzących w lasach bagiennych nieeksploatowanych tak silnie przez człowieka.

W celu udokumentowania procesów zachodzących w obrębie obszaru projektu oraz podjęcia próby oceny skutków realizowanych działań ochronnych, a także oceny populacji wybranych gatunków flory i fauny, prowadzaliśmy monitoring środowiskowy i przyrodniczy. W obszarze projektu założyliśmy sieć monitoringową stale mierzącą zwierciadło wód podziemnych i powierzchniowych. Od 2013 roku w miejscowości Szuszalewo działa automatyczna stacja meteorologiczna. Aktualne i archiwalne warunki pogodowe w dolinie górnej Biebrzy można śledzić na naszej stronie internetowej.

Działania projektu to także współpraca ze społecznością lokalną. Przeprowadziliśmy 30 spotkań i 14 warsztatów informacyjno-edukacyjnych: „Woda dla natury czyli jak mądrze gospodarować wodą na torfowiskach”, „Bagna nie tylko łąki”, „Las – nie tylko drzewa”. Dla grup zainteresowanych mieszkańców i przedstawicieli władz samorządowych, zorganizowaliśmy 2 wizyty studyjne do gospodarstw prosperujących w sąsiednich województwach, aby pokazać pozytywne przykłady działalności zgodnej z ochroną przyrody oraz lokalnych inicjatyw przetwórstwa rolno-spożywczego, nieobecnych nad Biebrzą. W różnego rodzaju aktywnościach wzięło udział niemal 1000 osób.

Dotychczas mało rozpoznany turystycznie obszar Górnej Biebrzy staje się coraz bardziej atrakcyjny, również za sprawą powstałej w projekcie infrastrukturze turystycznej. Wybudowaliśmy 5 wież widokowych, 6 wiat i 12 zadaszeń turystycznych wyposażonych w stoły i ławki. Dotarcie do niedostępnych, a zarazem niezwykłych terenów oraz poznanie przyrodniczego bogactwa mokradeł umożliwiają drewniane kładki połączone pomostem pływającym przez Biebrzę.

• autor: Anna Bojsza, data: 2019-04-05